Zarządzanie ryzykiem pozwala zmniejszyć dotkliwość negatywnych wydarzeń lub ich uniknąć
Ryzyko i niepewność
Każda decyzja związana jest z ryzykiem. Ryzyko to pojęcie bardzo złożone i wiele nauk stara się je wytłumaczyć. Potocznie za ryzyko uważa się negatywne wydarzenia. Ryzykiem negatywnym zajmuje się też zarządzanie projektami. Project Manager potrzebuje bowiem zabezpieczyć się przed negatywnymi skutkami ryzyka, pozytywne nazywając szansami.
W matematyce natomiast ryzyko to iloczyn prawdopodobieństwa i siły skutków wystąpienia zjawiska niezgodnego z oczekiwaniami. Może więc dotyczyć zjawisk zarówno pozytywnych jak i negatywnych.
Podobnie rozumie się je w finansach. Finanse bowiem są nauką o tym, jak efektywnie korzystać z zasobów. Finansista musi być więc przygotowany na różne scenariusze. Zarówno pozytywne jak i negatywne. My będziemy korzystać zarówno z rozumienia ryzyka według finansów jak i według zarządzania projektami.
Przede wszystkim należy odróżnić ryzyko od pewności i niepewności. Stan pewności jest wówczas, gdy wiemy jaki będzie efekt naszego działania i nie ma możliwości (w normalnych warunkach), by odbiegał od oczekiwanego.
Stan ten występuje zazwyczaj w przypadku bardzo prostych czynności: jeżeli robię sobie herbatę, wiem że będzie miała dokładnie taki smak, jakiego oczekuję. Gdy gotuję jajka, wiem, że będą wyglądały tak, jak tego chcę. Gdybym miał jednak zrobić herbatę innej marki lub jajka na innej kuchence niż moja, nie miałbym już całkowitej pewności, że uda mi się zrobić dokładnie to, co chcę. Efekt mógłby odbiegać od oczekiwanego.
Większość czynności i decyzji wiąże się albo z ryzykiem albo z niepewnością. Najczęściej, podejmując decyzję, jesteśmy w stanie przewidzieć część możliwych jej konsekwencji, ale nie wszystkie. Wydarzenia, które potrafimy przewidzieć, uznajemy za ryzyko, natomiast te, których przewidzieć nie potrafimy, za niepewność (Knight 1921: I.II.38 – I.II.46).
Im więcej ryzyka zidentyfikujemy tym lepiej, będziemy bowiem w stanie nim zarządzać. Wydarzeniami nagłymi i zaskakującymi, których się nie spodziewamy, zarządzać się nie da.
Ryzyko można podzielić na wiele sposobów (np. specyficzne i czyste). Ja przytoczę tylko jeden z nich – na ryzyko wewnętrzne i zewnętrzne.
Ryzyko wewnętrzne związane jest z naszymi działaniami i mamy na nie bezpośredni wpływ. Ryzyko zewnętrzne jest natomiast od nas niezależne. Możemy mieć na nie wpływ, ale nasz sposób zabezpieczenia się przed nim jest dość ograniczony. Ryzyko zewnętrzne może mieć źródło w działaniach innych ludzi lub zjawisk.
Identyfikacja ryzyka
Identyfikacja ryzyka pozwala na zmniejszenie niepewności, która stanowi poważne zagrożenie dla naszych działań. Efektem identyfikacji ryzyka jest wybór ryzyk, którymi będziemy zarządzać. Zarządzanie ryzykiem pozwala na przygotowanie scenariuszy awaryjnych. Są to zestawy zachowań, pozwalające zmniejszyć lub nawet uniknąć negatywnych efektów realizacji poszczególnych ryzyk.
Identyfikacja polega na ustaleniu z jakim ryzykiem możemy mieć w danej sytuacji do czynienia. Możemy urządzić sobie burzę mózgów lub zrobić mapę myśli. Efektem ma być lista różnych ryzyk, jakie tylko mogą się wydarzyć. Póki co bez oceniania czy są one warte uwagi, czy też nie.
Oceną zaczniemy zajmować się w kroku drugim – tworząc macierz ryzyka. Najpierw, dla wszystkich rodzajów ryzyka, jakie tylko udało nam się zidentyfikować, określamy prawdopodobieństwo wystąpienia (procentowo lub słownie).
Niektóre ryzyka występują z różnym prawdopodobieństwem, w zależności od ich wpływu na nasze działaia. Zdarza się, że dane ryzyko o niskim wpływie wystąpi na pewno, ale prawdopodobieństwo wystąpienia tego samego ryzyka o bardzo dużym wpływie jest znikome.
Następnym krokiem jest ocena wpływu ryzyka. Należy konsekwentnie trzymać się wybranej wcześniej skali ocen (procentowo, słownie). W czwartym kroku określamy siłę tego ryzyka. Obliczamy średnią prawdopodobieństwa wystąpienia oraz wpływu poszczególnych ryzyk.
Jeżeli użyliśmy skali przedziałowej (prawdopodobieństwo: brak, b. niskie, niskie, połowiczne, wysokie, b. wysokie, pewne; wpływ na projekt: brak, b. słaby, słaby, zauważalny, silny, b. silny, krytyczny), to nadajemy poszczególnym kategoriom numery porządkowe (0-6) i obliczamy średnią.
Magda i Darek są pół roku po ślubie. Wynajem mieszkania kosztuje ich 1.200 złotych (+ czynsz, opłaty). Dowiedzieli się od doradcy finansowego, że rata kredytu za podobne mieszkanie wyniesie 1.100 złotych, z czego połowa to odsetki dla banku, a połowa to spłata kapitału. Zastanawiają się nad zakupem trochę większego mieszkania, w którym spokojnie zmieściliby się z dzieckiem. Rata wyniosłaby 1.300 złotych (na 30 lat). Darek zarabia 2.600 netto jako monter klimatyzacji, a Magda jest kasjerką w hipermarkecie i otrzymuje 1.700.
Darek jest zapalony do tego pomysłu, Magda ma jednak wątpliwości. Na Keep Simple przeczytała, że w podejmowaniu decyzji może pomóc obliczenie kosztu alternatywnego (wg tej koncepcji kredyt się opłaca) oraz analiza ryzyka. Usiadła więc z kartką papieru i długopisem i zaczęła rozmyślać.
Ryzyko |
Prawd. |
Wpływ |
Uwagi |
Siła |
Utrata pracy |
niskie (2) |
silny (4) |
Utrata pracy miałaby silny wpływ, rata kredytu wzrosłaby z 30% do 50% dochodu, jednak jestem kasjerką w rozwijającym się hipermarkecie, dobrze sobie radzę. Prędzej awansuję, niż mnie zwolnią. |
średnia (3) |
Rozwód |
b. niskie (1) |
b. silny (5) |
Darek mnie kocha, a ja jego. Jesteśmy wobec siebie szczerzy, rozmawiamy, gdy pojawiają się problemy. Wiele się może zdarzyć i trzeba być realistą, rozwód jest możliwy, ale mało prawdopodobny. Co z mieszkaniem? Sądzę, że zostałabym w nim z dzieckiem, z moim dochodem i alimentami byłabym w stanie spłacać wciąż kredyt, chociaż nie ukrywam, że byłoby bardzo ciężko. |
średnia (3) |
Śmierć męża |
b. niskie (1) |
krytyczny (6) |
Darek jest zdrowy, samochodem jeździ bezpiecznie, uważa na siebie. Zawsze jednak może się coś stać, jakiś wariat na drodze… A bez niego nie mam najmniejszych szans na spłatę tego kredytu. |
dosyć duża (3,5) |
Wzrost oprocentowania |
niskie (2) |
zauważalny (3) |
Doradca finansowy nam powiedział, że kiedyś stopy procentowe były dużo wyższe, ale z drugiej strony, im bardziej rozwinięte państwo, tym stopy procentowe są niższe. Jest więc ryzyko, że stopy wzrosną, ale nie jest ono duże. Rata kredytu wzrośnie, ale nie powinniśmy mieć problemu ze spłatą. |
prawie średnia (2,5) |
Wzrost podatku od nieruchomości |
połowiczne (3) |
zauważalny (3) |
Podobno rząd może wprowadzić podatek katastralny i jest to całkiem możliwe. Wówczas podatek zacznie być całkiem poważnym kosztem, który będzie trzeba wziąć pod uwagę. |
średnia (3) |
Narodziny bliźniaków |
połowiczne (3) |
zauważalny (3) |
W mojej rodzinie pojawiały się już bliźniaki, mnie też to może spotkać. Podwójne szczęście, podwójne koszty, podwójnie mniej miejsca. Poradzimy sobie, ale będzie ciaśniej i drożej. |
średnia (3) |
Wojna z Rosją |
b. niskie (1) |
b. silny (5) |
Świat się staje coraz bardziej nieprzewidywalny. Kiedyś tego nawet nie rozważałam, ale teraz? Gdyby wojna wybuchła, toczyłaby się u nas. Mogłoby niewiele zostać z naszego mieszkania. |
średnia (3) |
Obniżenie wynagrodzeń o 20% |
połowiczne (3) |
silny (4) |
O zwolnienie się nie boję, ale gdyby był jakiś kryzys, to wynagrodzenia mogłyby nam spaść. Gdyby spadły o 20%, to razem mielibyśmy 3440, rata wyniosłaby 38% naszych dochodów. |
dosyć duża (3,5) |
Zarządzanie ryzykiem
Ostatnim krokiem identyfikacji ryzyka jest wybór tych, którymi będziemy zarządzać. W pierwszej kolejności należy wybrać ryzyka, których siła jest najwyższa. Gdy już przygotujemy listę ryzyk do zarządzania, należy dokonać wyboru sposobu manipulowania poszczególnymi ryzykami.
Podstawowym sposobem zarządzania ryzykiem jest jego unikanie, czyli niedoprowadzenie do sytuacji, w której mogłoby się ono pojawić. Przykład: unikaniem ryzyka powodzi jest budowa domu poza terenem powodziowym. Jako, że wiąże się to z rezygnacją z projektu (działania, decyzji), często nie wchodzi w grę.
Jeżeli nie chcemy rezygnować z podjęcia danej aktywności, możemy wybrać łagodzenie ryzyka. Polega ono na podjęciu działań, których celem jest zmniejszenie wpływu ryzyka, zmniejszenie konsekwencji związanych z jego realizacją. Łagodzeniem ryzyka powodzi jest postawienie wysokich fundamentów, brak podpiwniczenia i budowa domowego systemu przeciwpowodziowego – zapór i zbiorników.
Innym sposobem zarządzania ryzykiem jest jego akceptacja, czyli pogodzenie się z faktem, że może się ono zrealizować. Wyróżniamy akceptację czynną, czyli świadomą, oraz akceptację bierną, która jest po prostu brakiem reakcji na ryzyko. Akceptacja bierna może być spowodowana zwlekaniem lub niezdecydowaniem w zakresie manipulacji ryzykiem.
Ostatnim sposobem zarządzania ryzykiem jest jego transfer (nazywany również mitygacją). Jest to przeniesienie całości lub części skutków realizacji danego ryzyka na inną osobę. Najpopularniejszym sposobem transferu ryzyka jest zakup ubezpieczenia lub hedging, czyli zastosowanie instrumentów pochodnych – opcji lub kontraktu terminowego. Transferem ryzyka powodzi jest zakup ubezpieczenia nieruchomości z rozszerzeniem o powódź.
Magda wybrała dwa ryzyka, których siła jest dosyć duża (śmierć Darka oraz obniżenie wynagrodzeń) oraz jedno z ryzyk o średniej sile (utrata pracy). Nie odczuła potrzeby zarządzania ryzykami o bardzo niskim prawdopodobieństwie lub o niedużym wpływie. W te pierwsze raczej nie wierzy, a te drugie jest w stanie po prostu zaakceptować.
Ryzyko |
Zarządzanie |
Opis |
Śmierć Darka |
Transfer |
Zakup ubezpieczenia na życie dla Darka na kwotę kredytu oraz pozwalającą na utrzymanie się Magdy z dzieckiem przez trzy lata. Przez ten czas będzie mogła ułożyć swoje życie tak, by przeżyć (renta dla dziecka, zmniejszyć koszty życia). |
Utrata pracy |
Łagodzenie |
Zgromadzenie środków, które pozwolą na spokojne znalezienie nowej pracy |
Obniżenie się wynagrodzeń |
Łagodzenie |
Zgromadzenie środków, które pozwolą na utrzymanie poziomu życia przez czas niższych wynagrodzeń |
Rolę scenariuszy awaryjnych w finansach osobistych pełnią strategie finansowe. Są to skonstruowane wcześniej plany działań, które stosuje się w przypadku zaistnienia określonej sytuacji (np. wystąpienia danego ryzyka). Jedna strategia finansowa może służyć do zarządzania większą ilością ryzyk.
Konkretne strategie finansowe będą przedstawiane w razie potrzeby, w dalszej części elementarza i na blogu.
Utrata pracy oraz obniżenie się wynagrodzeń – łagodzenie tego ryzyka będzie wykonane poprzez budowę funduszu awaryjnego, w wysokości sześciokrotności miesięcznych wydatków Magdy i Darka. W przypadku realizacji ryzyka utraty pracy (Magdy lub Darka) będą mieli pół roku na znalezienie nowej pracy. W przypadku realizacji ryzyka obniżenia się wynagrodzeń, będą mogli korzystać ze środków funduszu aż do czasu, gdy wynagrodzenia z powrotem nie wzrosną.
Streszczenie:
Ryzyko to pojęcie bardzo złożone, jest przedmiotem zainteresowania dla różnych nauk. W zarządzaniu projektami uwagę skupia się na ryzyku negatywnym. W matematyce czy finansach za ryzyko uważa się możliwość zdarzenia niezgodnego z przewidywaniami. Może więc mieć ono charakter zarówno pozytywny jak i negatywny. W finansach osobistych korzysta się zarówno z rozumienia ryzyka w kategoriach zarządzania projektami, jak i finansów.
Ryzyko należy odróżnić od pewności oraz niepewności. Ryzyko to prawdopodobieństwo wystąpienia wydarzeń odmiennych od naszych oczekiwań, które jesteśmy w stanie przewidzieć. Zdarzenia, których efekt jest nam znany i których prawdopodobieństwo wystąpienia wynosi 1, nazywamy zdarzeniami pewnymi. Wydarzenia, z których nie zdajemy sobie sprawy, to wydarzenia niepewne. W finansach osobistych ważny jest podział ryzyka na wewnętrzne i zewnętrzne. Ryzyko wewnętrzne to ryzyko naszych działań, zależy od naszych decyzji i mamy na nie bezpośredni wpływ. Ryzyko zewnętrzne pochodzi z działań innych osób lub zjawisk, nasz wpływ na nie jest ograniczony.
Proces zarządzania ryzykiem polega na przygotowaniu się na wydarzenia niezgodne z naszymi oczekiwaniami w taki sposób, by były one dla nas jak najmniej dotkliwe. Składa się on z identyfikacji oraz manipulacji ryzykami. Identyfikacja to rozpoznanie ryzyk, jakie mogą wystąpić. Robimy to przeprowadzając burzę mózgów lub tworząc mapę myśli. By poznać ich siłę, tworzymy macierz ryzyka, przypisując każdemu z nich prawdopodobieństwo i wpływ na nasze działania. Siła ryzyka to średnia (lub iloczyn – możemy wybrać) prawdopodobieństwa oraz wpływu. Proces identyfikacji kończy selekcja, czyli wybranie istotnych ryzyk, którymi trzeba zarządzać.
Proces manipulacji ryzykiem zaczyna się od wyboru sposobu zarządzania dla każdego z nich. Może to być unikanie ryzyka, łagodzenie jego skutków lub zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia, akceptacja ryzyka lub jego transfer (mitygacja). Rolę scenariuszy awaryjnych w finansach osobistych pełnią strategie finansowe. Są to skonstruowane wcześniej plany działań, które stosuje się w przypadku zaistnienia określonej sytuacji.
Pojęcia:
Ryzyko, pewność, niepewność, ryzyko wewnętrzne, ryzyko zewnętrzne, identyfikacja ryzyka, burza mózgów, mapa myśli, macierz ryzyka, wpływ ryzyka, prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka, siła ryzyka, manipulacja ryzykiem, unikanie ryzyka, łagodzenie ryzyka, akceptacja ryzyka, czynna akceptacja ryzyka, bierna akceptacja ryzyka, transfer ryzyka, mitygacja, strategia finansowa
